23. Η ζωή στην κοιλάδα του Μέσου Ρου του Αλιάκμονα: Μια διαχρονική προσέγγιση, με αφετηρία το σήμερα.

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ (23)

Η ΖΩΗ ΣΤΗΝ ΚΟΙΛΑΔΑ ΤΟΥ ΜΕΣΟΥ ΡΟΥ ΤΟΥ ΑΛΙΑΚΜΟΝΑ: Μια διαχρονική προσέγγιση, με αφετηρία το σήμερα.

Η ΜΑΚΡΟΧΡΟΝΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ, με παράλληλη άμεση παρατήρηση της σύγχρονης ζωής μιας περιοχής, αποτελεί αναμφίβολα έναν ιδανικό συνδυασμό στην προσπάθεια προσέγγισης και κατανόησης του παρελθόντος της. Πολύ δε περισσότερο, όταν πρόκειται για μια κλειστή γεωμορφολογικά περιοχή, όπως αυτή της κοιλάδας του μέσου ρου του Αλιάκμονα, με πανάρχαια και διαχρονική κατοίκηση, απόρροια των ιδιαίτερων φυσικών, οικονομικών και πολιτισμικών χαρακτηριστικών της.

Ανάλογα περιβάλλοντα θα μπορούσαν να αποτελέσουν το κατάλληλο χωρικό πλαίσιο για την εφαρμογή μιας νέας θεωρητικής μεθόδου κατανόησης και ερμηνείας του παρελθόντος. Η προσέγγιση αυτή, γνωστή ως «συγκειμενική» (contextual) αρχαιολογία, επικεντρώνει στην αναζήτηση των συμβολικών αρχών και των ιδεολογικών σχημάτων που βρίσκονται πίσω και συνδέουν τις παρατηρήσιμες όψεις των φαινομένων, και οι οποίες μέσα από δράσεις και πρακτικές προσδίδουν στα διάφορα πολιτιστικά σύνολα τα δικά τους ιδιαίτερα χαρακτηριστικά.

Στο θεωρητικό αυτό πλαίσιο, η οργάνωση του χώρου, στην οποία αντανακλώνται συμβολικές αρχές αλλά και στοιχεία κοσμολογίας, υπακούει, όπως όλος ο υλικός πολιτισμός, σε ιδεολογικά σχήματα και κανόνες, ιδιαίτερους για κάθε πολιτισμικό σύνολο. Οικονομικοί και οικολογικοί παράμετροι επηρεάζουν, αλλά δεν καθορίζουν την τελική επιλογή.

Το ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ των αποτελεσμάτων μιας τέτοιας προσπάθειας θα σας παρουσιάσουμε σήμερα, την οποία θα ολοκληρώσουμε σε επόμενη ανάρτησή μας. Βασίζεται στα τοπογραφικά - γεωμορφολογικά δεδομένα των θέσεων που επιλέχθηκαν διαχρονικά για κατοίκηση στην κοιλάδα του μέσου ρου του Αλιάκμονα, όπου έχουν καταγραφεί πολλές χωρικές και χρονικές ενότητες που εμφανίζουν επανάληψη, καθώς και χρονικές διαφοροποιήσεις και τάσεις στις εκάστοτε επιλογές.

Η ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΟΙΚΙΣΤΙΚΗ ΕΙΚΟΝΑ της περιοχής, που σύμφωνα με τα ιστορικά δεδομένα διαμορφώθηκε σε βάθος χρόνου, σε διάρκεια 1000 και πλέον ετών, προκύπτει από τη συνύπαρξη μεγάλου αριθμού οικισμών, που διαφοροποιούνται ως προς μια σειρά παραμέτρων: Τη χωροθέτηση, το μέγεθος, την εσωτερική χωροοργάνωση, το χρόνο και το λόγο και τον τρόπο ίδρυσής τους, τη διάρκεια της κατοίκησης, τη διαδικασία της εξέλιξης, τη βάση της οικονομίας, το ρόλο και τη σημασία τους στο ιστορικό και κοινωνικοοικονομικό γίγνεσθαι, την πολιτισμική τους παράδοση αλλά και τις ιδεολογικές αντιλήψεις των κατοίκων τους.

Στο νότιο τμήμα της κοιλάδας του μέσου ρου του Αλιάκμονα, όπου και επικεντρώνεται η μελέτη, προβάδισμα στην αρχαιότητα ίδρυσης στη σημερινή του θέση, φαίνεται να έχει το Βελβεντό, που κατοικήθηκε πιθανόν από τον 8^ο αιώνα, από κατοίκους που διέμεναν λίγα χιλιόμετρα νοτιότερα, με βεβαιότητα όμως από τον 12^ο αιώνα, περίοδος στην οποία ανάγονται κάποια από τα βυζαντινά μνημεία του. Ακολουθούν η Αιανή και η Καισάρεια, που ιδρύθηκαν μέσα στον 11^ο αιώνα και στις αρχές του 12^ου, όπως βεβαιώνουν και οι βυζαντινές εκκλησίες της Αιανής, μετά την καταστροφή του ρωμαϊκού και βυζαντινού οικισμού που υπήρχε στη θέση Παλιόκαστρο Καισάρειας.

Τη ζωή της βυζαντινής πόλης που είχε αναπτυχθεί στο Κάστρο, της σημαντικότερης από τις μεσαιωνικές πόλεις – κάστρα στο σημερινό νομό Κοζάνης, συνεχίζουν τα Σέρβια, στους πρόποδες του λόφου, με χρονολογία ίδρυσης το 1430. Ανάλογη διάρκεια ζωής, 600 περίπου ετών, φαίνεται να έχουν και πολλοί άλλοι μικρότεροι οικισμοί στην περιοχή νότια / νοτιοδυτικά της Κοζάνης, οι κάτοικοι των οποίων μετακινήθηκαν για διάφορους λόγους στις σημερινές τους θέσεις, εγκαταλείποντας αυτές της βυζαντινής εποχής, που εντοπίζονται συνήθως στην άμεση γειτονιά τους, μαρτυρώντας την ιστορική και δημογραφική συνέχεια.

Στην περίοδο της Τουρκοκρατίας όμως, με διάρκεια ζωής 300-600 ετών, ανάγονται και πολλοί άλλοι από τους σημερινούς οικισμούς, καθώς ο εποικισμός της περιοχής από Κονιάρους και Γιαρούκους Τούρκους που έγινε στα τέλη του 14^ου αιώνα, οδήγησε σε μια έντονη δημογραφική ανακατάταξη. Οι ντόπιοι κάτοικοι, που διέμεναν αρχικά στην εύφορη κοιλάδα του Αλιάκμονα, πάνω σε οδικές αρτηρίες και κοντά στα μεγάλα κέντρα, εκδιώχθηκαν ή εξαναγκάστηκαν σε φυγή, ιδρύοντας νέους οικισμούς σε ορεινές και δυσπρόσιτες περιοχές, ενώ τις θέσεις τους κατέλαβαν οι εισβολείς. Στις περιοχές των οικισμών αυτών αλλά και σε άλλες όμορες θέσεις, στις αρχές του 20^ού αιώνα με την ανταλλαγή των πληθυσμών, εγκαταστάθηκαν πρόσφυγες, ιδρύοντας νέους οικισμούς. Ο νεότερος όμως οικισμός της περιοχής είναι αυτός της Νεράιδας, που ιδρύθηκε το 1972 από τους κατοίκους του ομώνυμου παραποτάμιου οικισμού που κατακλύστηκε από τα νερά της τεχνητής λίμνης Πολυφύτου.

Παράλληλα, πολλοί ορεινοί οικισμοί που εγκαταλείφθηκαν μέσα στον 20^ό αιώνα για διάφορους λόγους, ανάμεσά τους και η Λάβα στις αρχές της δεκαετίας του 1970, λόγω καθίζησης του εδάφους, οι κάτοικοι των οποίων είχαν εγκατασταθεί σε συνοικισμούς εντός υφιστάμενων οικισμών ή είχαν ιδρύσει νέους σε άλλες θέσεις, τείνουν σήμερα να ξανασυγκεντρώσουν τους κατοίκους τους, με διαφορετικό όμως χαρακτήρα κατοίκησης.

Αυτό που προκύπτει από τα παραπάνω, είναι μια συνέχεια στην κατοίκηση της κοιλάδας από ντόπιους πληθυσμούς, για μιάμιση τουλάχιστον χιλιετία. Κατά περιόδους, και για λόγους που έχουν να κάνουν με την έλλειψη ασφάλειας των κατοίκων και της περιουσίας τους, λόγω των επικίνδυνων ιστορικών συνθηκών που είχαν δημιουργηθεί, παρατηρείται έντονη κινητικότητά τους εντός των ορίων της λεκάνης, σε θέσεις γειτονικές ή πιο απομακρυσμένες. Σε όσες εγκαταλείπονται, με βίαιο τρόπο ή προς αναζήτηση καλύτερης τύχης, παράγοντας που καθόρισε εν πολλοίς και την επιλογή των νέων θέσεων των οικισμών, η ζωή συνεχίζεται, δημογραφικά όμως διαφοροποιημένη. Σε ορισμένες περιπτώσεις, όπως στην περίπτωση των προσφύγων, η νέα κατοίκηση δεν εντοπίζεται πάνω στους προϋπάρχοντες οικισμούς, αλλά σε όμορες θέσεις. Η δημογραφική σύνθεση πολλών υφιστάμενων σήμερα ντόπιων οικισμών, προέκυψε είτε από τη διάσπαση άλλων μεγαλύτερων, είτε από τη συνένωση μικρότερων οικιστικών μονάδων, συνήθως γειτονικών, ενώ σε κάποιες περιπτώσεις το βασικό πυρήνα αποτέλεσαν μικρές πληθυσμιακές ή οικογενειακές ομάδες, από διαφορετικούς οικισμούς. Το ποσοστό των οικισμών που οφείλεται σε οργανωμένη μετεγκατάσταση πληθυσμών από μακρινές περιοχές ανέρχεται στο ίδιο περίπου ποσοστό με αυτό των ντόπιων οικισμών, ενώ σχεδόν μηδαμινό είναι αυτό της «αυτόβουλης» μετοικεσίας πληθυσμιακών ομάδων – φυγάδων από μακρινές περιοχές.

Η εξέλιξη και ανάπτυξη των υφιστάμενων σήμερα οικισμών, καθώς και ο ρόλος και η σημασία τους στη ζωή της περιοχής, δεν συνδέονται απαραίτητα ή αποκλειστικά με την αρχαιότητά τους, ούτε με την σημασία των παλιότερων οικισμών που αντικατέστησαν, ούτε και με τη γεωγραφική ή γεωμορφολογική τους θέση, καθόσον μάλιστα η αξιοποίηση των πλεονεκτημάτων της αποτελεί άμεση συνάρτηση του πολιτισμικού, οικονομικού και τεχνολογικού επιπέδου των κατοίκων κάθε εποχής. Είναι απόρροια ενός συνόλου παραμέτρων, με σημαντικό παράγοντα την οικονομία, οι οποίοι σε συνάρτηση με τις εκάστοτε ιστορικές συνθήκες, ανήγαγαν κατά περιόδους ορισμένους οικισμούς σε οικονομικά και διοικητικά κέντρα και οδήγησαν άλλους σε παρακμή ή εγκατάλειψη και ερήμωση.

Α. Χ.-Μ.

Σημ.: Πιο αναλυτικά και για σχετική βιβλιογραφία, βλ. Α. Χονδρογιάννη-Μετόκη, «Η αρχαιολογική έρευνα στην κοιλάδα του μέσου ρου του Αλιάκμονα», Αρχαιολογία και Τέχνες, 2012, Κεφ. Α΄, www.arxaiologia.gr

Πατήστε εδώ